Przy obecnie panującym trendzie na zdrowy styl życia, wzrasta nasza świadomość na temat produktów, których lepiej unikać, jeśli chcemy cieszyć się dobrym samopoczuciem. Coraz więcej z nas rezygnuje więc z wysokoprzetworzonej żywności czy ubrań z poliestru. Okazuje się jednak, że są wokół nas również i takie substancje, których nie da się już tak łatwo wyeliminować. Co gorsza, są wszędzie: w pracy, szkole, sklepie. Na pewno znajdziecie je też… we własnym domu.

Mowa o dysruptorach endokrynnych (EDCs – ang. endocrine disrupting chemicals). Są to egzogenne substancje zawarte w pożywieniu, środowisku, przedmiotach codziennego użytku, właściwie wszędzie. Działają jak fałszywe hormony, łączą się z receptorami, wpływają na produkcję, uwalnianie, transport, metabolizm, wiązanie i działanie naturalnych hormonów odpowiedzialnych za utrzymanie homeostazy i regulację procesów rozwojowych.

Niebezpieczne i skuteczne

Dysruptory endokrynne mają negatywny wpływ na nasz organizm pod wieloma względami: obniżają płodność, zwiększają ryzyko nowotworzenia, prowadzą do zaburzeń metabolicznych i rozwojowych. Ekspozycja na EDC jest tak powszechna, że aż u ponad 90 proc. badanych osób wykrywa się ich obecność w organizmie. Mimo że są to niskie dawki, to długotrwała, a także wielokierunkowa ekspozycja, spowodowana synergistycznym działaniem wielu dysruptorów jednocześnie (tzw. coctail effect), nie pozostaje obojętna dla naszego zdrowia. Szczególnie niekorzystny wpływ ma ekspozycja w młodym wieku, zwłaszcza w życiu płodowym.

Zetknięcie z EDC może nastąpić zarówno przez przewód pokarmowy (żywność i jej opakowania), jak i układ oddechowy (zanieczyszczenia wymieszane z kurzem). Może także dochodzić do przekazania EDC na drodze matka-dziecko poprzez płyn owodniowy i karmienie piersią.

Niebezpieczeństwo działania związków endokrynnie czynnych wynika ze zjawiska kumulowania się ich efektów w kolejnych pokoleniach w wyniku tzw. zmian epigenetycznych. Oznacza to, że jeśli matka jest narażona na działanie tych szkodliwych związków, efekty ich działania mogą być widoczne w kolejnych pokoleniach ze zwiększoną siłą.

O jakich dokładnie substancjach mowa i gdzie je znajdziemy? Poniżej przedstawiamy listę wybranych dysruptorów endokrynnych.

Bisfenol A (BPA)

Bisfenol A jest wykorzystywany jako plastyfikator w opakowaniach do żywności, butelkach, opakowaniach do płyt CD i DVD, sprzęcie elektronicznym, plombach dentystycznych, soczewkach kontaktowych, rurach wodociągowych. Na oddziaływanie BPA narażeni jesteśmy także podczas zakupów, gdyż substancja ta znajduje się na powierzchni papieru do drukarek termicznych sporządzających wydruki z bankomatu oraz paragonów.

Bisfenol A wiąże się z receptorem estrogenowym. Przyczynia się do rozwoju:

  • nowotworów macicy, jajnika,
  • cukrzycy,
  • otyłości,
  • zespołu metabolicznego,
  • przedwczesnego dojrzewania,
  • zaburzeń w rozwoju narządów rodnych, a także płodności,
  • trudności zarówno z zajściem w ciążę, jak i jej utrzymaniem.

Przypuszcza się, iż związek ten może również wpływać na występowanie zespołu policystycznych jajników. Ekspozycja matki na BPA wpływa również na zwiększoną ekspozycję płodu (BPA wykrywany jest w łożysku) i noworodka (skażone mleko).

Ftalany

Ftalany wchodzą w skład takich produktów jak: osłonki leków i suplementów diety, materiały budowlane, środki higieny, urządzenia medyczne, detergenty, zabawki, kleje modelarskie, woski, tusze drukarskie i tekstylia. Znajdziemy je m.in. w odzieży przeciwdeszczowej, wykładzinach winylowych, plastikach samochodowych, zmywaczach tłuszczów, kosmetykach np. szamponach, mydłach, lakierach do włosów i paznokci.

Ftalany łączą się z receptorami estrogenowymi oraz receptorami PPARγ. Hamują owulację, mogą uczestniczyć w patogenezie otyłości, cukrzycy typu 2 i insulinooporności.

Polichlorowane bifenyle (PCB)

Polichlorowane bifenyle (PCB) wykorzystuje się w chemii przemysłowej do produkcji transformatorów, kondensatorów i płynów chłodzących. Mogą kumulować się w poszczególnych ogniwach łańcucha pokarmowego, dlatego głównym ich źródłem dla człowieka jest żywność.

Łączą się z receptorem estrogenowym oraz PPARγ. Mogą kumulować się w pęcherzyku jajnikowym, hamować dojrzewanie pęcherzyka Graffa, sprzyjać miażdżycy i otyłości. Przez bezpośrednie oddziaływanie na tarczycę mogą także wpływać na obniżenie stężenia hormonów tarczycy (tyroksyny oraz trójjodotyroniny).

Dioksyny

Substancje te przedostają się do środowiska w czasie spalania oraz spopielania np. odpadów, szlamów z oczyszczalni ścieków, wytapiania rudy, produkcji stali. Związki te są także produktami naturalnych reakcji czy zjawisk np. wybuchów wulkanów, rozpalania ognisk czy pożarów lasów. Do organizmu dostają się wraz z pokarmem, a także przez skórę oraz drogi oddechowe.

Pestycydy

Ekspozycja na pestycydy wiąże się z ryzykiem niepłodności, obniżeniem skuteczności metod wspomaganego rozrodu, ryzykiem poronień.

Zaburzenia żeńskiego układu rozrodczego

Uważa się, że związki endokrynnie czynnie biorą udział w patogenezie zespołu wielotorbielowatych jajników, przedwczesnej niewydolności jajników (POI), endometriozy, zaburzeń rozwoju narządów płciowych, niepłodności małżeńskiej, poronień, wad rozwojowych płodu oraz powikłań ciążowych, nowotworów jajnika i gruczołu piersiowego.

Choroby tarczycy

Wpływ EDC na stan tyreometaboliczny wpływa negatywnie na:

  • działanie pętli podwzgórze-przysadka-tarczyca,
  • obniżenie odpowiedzi komórek przysadki na TRH,
  • modulowanie produkcji, wydzielanie, transportu i metabolizmu hormonów tarczycy,
  • wychwytywanie jodu i jego organifikacji.

Uważa się, że zawarte w mleku kobiecym nadchlorany mogą prowadzić do zaburzeń czynności tarczycy u noworodków. Izoflawony mogą przyczyniać się z kolei do chorób autoimmunologicznych u nastolatków.

Zaburzenia metaboliczne

Związki endokrynnie czynne mogą wpływać na modulowanie procesów lipogenezy, lipolizy, adipogenezy oraz na liczbę przyjmowanych pokarmów, sprzyjając nadwadze i otyłości. Wykazano niekorzystny wpływ związków endokrynnie czynnych na gospodarkę węglowodanową, insulinooporność i rozwój cukrzycy.

Jak ograniczyć negatywne skutki EDC?

Nie możemy w zupełności uniknąć ekspozycji na EDC, ale możemy ją ograniczyć. Działania, jakie możemy podjąć powinny mieć charakter globalny, jak i indywidualny.

Do pierwszej grupy można zaliczyć rozwój badań nad tematyką EDC, opracowanie nowych produktów i technologii wolnych od EDC, a także ochronnych rozwiązań prawnych. Natomiast do grupy działań indywidualnych należą wypracowanie rozsądnych zachowań, takich jak: świadoma konsumpcja, ostrożny wybór produktów, preferowanie przetwarzalnych opakowań.

Okresem wymagającym szczególnej uwagi jest ciąża i okres karmienia. Royal College of Obstetricians and Gynaecologists zaleca w tym czasie, o ile to możliwe:

  • spożywanie świeżych i unikanie przetworzonych produktów spożywczych (i gotowych dań);
  • ograniczenie spożycia napojów/produktów spożywczych dostępnych w plastikowych pojemnikach/puszkach oraz pojemnikach do przechowywania;
  • zmniejszenie zużycia produktów higieny osobistej (kremy nawilżające, kosmetyki do pielęgnacji, żele do kąpieli oraz substancje zapachowe);
  • ograniczenie kupowania nowych mebli, tkanin, patelni z powłoką zapobiegającą przywieraniu oraz samochodów;
  • unikanie stosowania pestycydów i fungicydów (aerozole lub paski przeciw muchom, aerozole rozpylane na kwiaty, proszek odstraszający pchły);
  • unikanie przebywania w pomieszczeniach, w których gromadzą się opary farby malarskiej;
  • zachowanie sceptycyzmu co do bezpieczeństwa stosowania produktów, na których opakowaniu podano, że nie zawierają substancji szkodliwych lub mają charakter naturalny (produkty ziołowe i podobne)

Bibliografia:

  1. Skowrońska-Jóźwiak E. Dysruptory endokrynne – znaczenie w dermatologii. Dermatologia po Dyplomie 2018/05.
  2. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego dotyczące związków endokrynnie czynnych (EDC). Endokrynologia Polska 2015/3/66.
  3. Kulik-Kupka K, i wsp. Wpływ dysruptorów endokrynnych na funkcje organizmu. Postepy Hig Med Dosw (online), 2017; 71: 1231-1238.